"Kolejne poziomy edukacji muszą odpowiadać kolejnym osobowościom dziecka. (...) W efekcie na każdym nowym etapie widzimy inne dziecko, o innych cechach, charakterystycznych niż te, które pokazywało przez ostatnie lata. (...) Podczas drugiej płaszczyzny rozwojowej (12-18)* dziecko potrzebuje poszerzenia granic swoich społecznych doświadczeń.
Mocno czuje się potrzebę reformowania szkół średnich. Dzisiejsze szkoły nie są dostosowane ani do potrzeb dojrzewania, ani do czasów, w jakich żyjemy. (...) Podczas gdy postęp materialny był wyjątkowo szybki i zupełnie zmieniło się życie społeczne, szkoły wciąż pozostały w pewnego rodzaju zastoju.
Maria Montessori, Z dzieciństwa w dorosłość. 1929 r.
NA CZYM POLEGA PROGRAM MŁODYCH DORASTAJĄCYCH?
Czego potrzebują nastolatkowie?
Trzy najważniejsze filary: Gospodarstwo / Teatr / Wolontariat
"(...) Maria Montessori podzieliła rozwój człowieka na cztery sześcioletnie etapy. Pierwszy etap to wczesne dzieciństwo (infanzia), od narodzenia do szóstego roku życia. Drugi etap to późne dzieciństwo (fanciullezza), który trwa od ukończenia szóstego roku życia do dwunastego. Trzeci to okres dorastania (adolescenza), od ukończenia dwunastego do osiemnastego roku życia. Po osiemnastym roku życia człowiek wkracza w czwarty etap, który nazywa etapem dojrzałości (maturità)."
Wiek 12-18 to czas, kiedy mózg człowieka zaczyna się dynamicznie rozwijać. Zaczynamy się zmieniać, usamodzielniać i dorastać. Mamy coraz więcej potrzeb, takich jak życie we wspólnocie, czy niezależność. Ważną rolą nauczyciela Montessori w tym ważnym okresie jest zapewnienie nastolatkom optymalnych warunków do pracy i działania, które odpowiadają ich potrzebom rozwojowym.
Pojawiają się nowe wyzwania, nowe bardzo silne emocje, w codziennym życiu nastolatka i bunt. Bunt, który jest ważnym narzędziem do tego, by móc stać się niezależnym. Czasami to my dorośli nie jesteśmy gotowi na przyjęcie potrzeby niezależności naszego nastolatka, dlatego matka natura wyposażył nas w to magiczne narzędzie. Bardzo skuteczne. Czasem przy tej skuteczności bolesne. Buntują się bowiem ci nastolatkowie, których potrzeby nie są zaspokojone. Którym dorośli nie chcą pozwolić "wyfrunąć w świat". Dlatego młodzi nie rzadko "łokciami" sobie tę drogę torują. A czy może być inaczej? To pytanie raczej, jak dojrzeć do tego, by moje dziecko mogło być niezależne na tyle, na ile jest gotowe dźwignąć samodzielność.
To już 17 lat, odkąd prowadzimy dzieci ku „lepszemu światu do pokoju”. We wrześniu 2023 roku ziści się nasze wielkie marzenie, które tworzyliśmy dla „naszych” dzieci, myśląc o ich pierwszych latach nastolęctwa, bezpiecznym i spokojnym dojrzewaniu pod okiem uważnego, bliskościowego dorosłego. Troska, uważność i poważne traktowanie perspektywy dziecka, a w konsekwencji nastolatka, to misja, którą dziś współdzielimy z innymi dorosłymi z Montessori Wawer.
GOSPODARSTWO, czyli społeczność i niezależność
Wszystko zaczyna się od motywacji
Planując aktywności i doświadczenia uczenia się, nauczyciel montessoriański umieszcza wiedzę i zainteresowania uczniów w centrum ich podejmowania decyzji dotyczących nauczania. Na podstawie wnikliwej obserwacji, bieżącej oceny kompetencji uczniów, nauczyciel dostosowuje nauczanie do potrzeb edukacyjnych ucznia. To pozwala uczniom wykorzystać ich dotychczasowe umiejętności, zainteresowania i doświadczenia. Kładzie nacisk na rozwijanie istniejących umiejętności, a nie podkreślanie i naprawianie słabości. Ludzie stają się kreatywni, gdy są zmotywowani. Kiedy chcą i nie boją się poszukiwać odpowiedzi.
Jak w całej koncepcji pedagogiki Montessori, społeczność i grupa rówieśnicza gra ważną rolę. W zasadzie od niższego programu szkolnego lower elementary 6-9, kiedy dzieci wkraczają powoli do w grupę społeczną, ucząc się swojej roli w grupie, więź i społeczność będzie dla nich bardzo ważnym doświadczeniem życiowym.
Dlatego w Montessori Wawer tworzymy troskliwą społeczność, która koncentruje się na celach i indywidualnych preferencjach młodzieży. Badania naukowe pokazują, że zaangażowanie uczniów ułatwia im naukę. Sprawia, że uczniowie chcą odkrywać i badać, nie boją się zadawać pytań, ponieważ wiedzą, że nie zostaną skrytykowani, ocenieni, lecz otrzymają wsparcie i informację zwrotną, wspierającą uczenie się. Pracują z entuzjazmem, rozwijając wzajemne relacje, które tworzą przestrzeń do rozwijania kompetencji i samodzielności.
W klasie Montessori chodzi o okazje do rozwijania zdolności uczniów do myślenia, myślenia krytycznego, rozumowania, komunikowania się, refleksji i krytyki ich własnej praktyki, dawania możliwości stawiania pytań. Uczniowie chcą uczyć się w środowisku razem. Razem popełniają błędy, razem dochodzą do nowych wniosków, dzielą się pomysłami.
Wspólne życie na farmie
"Casa dei bambini", to z włoskiego dom dziecięcy. Właśnie w okresie nastolęctwa ta nazwa nabiera nowego, wyjątkowego wymiaru. Maria Montessori, obserwując potrzeby nastolatków, zaprojektowała dedykowany program dla młodzieży w wieku 12-15 lat. To program składający się z wielu części, a głównymi elementami są to gospodarstwo, teatr oraz wolontariat. Podstawowa działalność tego programu opiera się na założeniu, że wspólnota 12-18 żyje razem na własny rachunek. W praktyce młodzież, pod uważnym okiem "bliskościowego" dorosłego prowadzi i zarządza własną farmą, czyli gospodarstwem. Nastolatkowie, którzy są na to gotowi, mieszkają razem z rówieśnikami i dorosłym opiekunem. Każdego dnia dbając o siebie, o najbliższe otoczenie i pracują na rzecz społeczności.
Dr Maria Montessori uczyła, że okres dojrzewania to czas intensywnych przygotowań do dorosłego życia i jako taki wymaga, by młodzież miała możliwość samodzielnego funkcjonowania w społeczności, gdzie żyjąc i pracując razem, nabywałaby kompetencji na całe życie. Program 12-15 przygotowuje młodzież do podjęcia obowiązków podobnych do tych, które są udziałem dorosłych, co bez wątpienia zaowocuje zbudowaniem w młodych ludziach solidnych fundamentów i podstaw do wejścia w dorosłość.
Prowadząc własne gospodarstwo młodzi ludzie uczą się:
• zrównoważonego rozwoju poprzez poznawanie, doświadczenie i pracę na roli we wszystkich porach roku (obejmującą sadzenie, sianie, uprawę, żniwa) pracę w ogrodzie oraz w pasiece,
• samodzielnej pracy w gospodarstwie, prowadzenia domu, współtworzenia otoczenia i przestrzeni, w której uczniowie przebywają i mieszkają,
• hodowli i opieki nad zwierzętami (króliki, kury i inne domowe zwierzęta),
• prowadzenia i zarządzania mikroprzedsiębiorstwem, to między innymi prowadzenie spółdzielni uczniowskiej, obsługi samodzielnego numeru rachunku bankowego i księgowości,
• zasad przedsiębiorczości, planowania i zarządzania budżetem (matematyka i ekonomia w praktyce),
• planowania i i robienia zakupów zgodnych z potrzebami i budżetem,
• gotowania i przygotowywania posiłków,
• produkcji żywności ekologicznej i przetworów na własny użytek,
• pracy w warsztacie, gdzie nauczą się drobnych napraw i konserwacji,
• mieszkania i dzielenia wspólnej przestrzeni, dzielenia się obowiązkami, budowania samodyscypliny i odpowiedzialności,
• pracę fizyczną - zakładania i uprawy ogrodów, prowadzenia pasieki.
Poprzez tego rodzaju doświadczenia zyskują kompetencje i umiejętności:
• współżycia i odpowiedzialności, tak indywidualnej, jak i grupowej, podziału obowiązków i współpracy,
• doświadczenia współzależności wynikającej z życia w danej społeczności,
• podejmowania decyzji i brania odpowiedzialności za nie,
• zarządzania czasem,
• porządku, odpowiedzialności za otoczenie (sprzątanie, ścielenie łóżek),
• prowadzenia gospodarstwa (karmienie zwierząt, opieka nad ogrodem).
Niezależność
Niezależność mentalna, emocjonalna i finansowa, to cel, do którego dąży nastolatek, w drodze wchodzenia w dorosłość.
Bycie niezależnym od dorosłych, między innymi od rodziców, jest ważne dla nastolatka. Sposobem realizacji tego założenia jest między innymi mikro przedsiębiorczość. Mikro przedsiębiorczość polega na samodzielnym utrzymaniu się poprzez na przykład hodowle zwierząt takich jak krowy lub kury, które dają nam pokarm albo sprzedaż różnych rzeczy, które dadzą nam pieniądze na utrzymanie się. Bycie niezależnym to nie tylko mikro przedsiębiorczość, ale też mieszkanie razem ze społecznością rówieśników i prowadzenie gospodarstwa. Nie można być zależnym od rodziców czy rówieśników, trzeba być zależnym od siebie. „Gdyby tygrys zawsze słuchał swojej matki, byłby bezradny i nie nauczyłby się samodzielności. Każde zwierzę musi być samodzielne i podążać za własnymi instynktami. Dziecko też musi nabrać niezależności. Musi mieć wiele okazji, żeby ją wypracować”. To jest jeden z cytatów Marii Montessori, który odwołuję się do niezależności.
Do niezależności prowadzi samodzielność w podejmowaniu decyzji, samostanowieniu, dbaniu o siebie i swoje otoczenie. Odpowiedzią Marii Montessori na tę potrzebę jest stworzenie bezpiecznego, pozwalającego na rozwijanie się samodzielności otoczenie, zakładające pracę fizyczną, jako fundamentalną potrzebę tego wieku. Praca fizyczna, praca rąk. A więc praca na roli, praca przy zwierzętach, praca na rzecz społeczności i praca zarobkowa. To cztery najważniejsze aspekty. Praca rąk. W ich rozwoju, tak jak kilka lat wcześniej, teraz rozwój fizyczny i ruch jest bardzo ważny i potrzebny nastolatkowi. Jego "mięśnie" potrzebują wzmożonego treningu.
Współpraca
W codzienności montessoriańskiej klasy uczniowie uczą się w małych grupach. W szczególności, że te grupy są mieszane wiekowo i mieszane pod względem umiejętności i wiedzy, bogate w różne style uczenia się i predyspozycji. W tak zróżnicowanej grupie młodzież uczy się spostrzegania, wnioskowania i dyskursu. Dyskusja w grupie może stanowić forum dla szerszych interpretacji i okazję do wyjaśnienia ich rozumowania. Może również pomóc uczniom w rozmawianiu i doświadczaniu wyzwań i trudnych problemów także wtedy, gdy rozwiązanie nie jest dostępne na samym początku.
To zachęca uczniów do słuchania i wzajemnego szacunku dla różnorodności, różnych, innych, niż własne rozwiązań oraz do oceny różnych punktów widzenia. We wszystkich formach organizacji klasy zadaniem nauczyciela jest słuchanie, monitorowanie i utrzymywanie dyskusji. Kiedy dyskusja jest wspierającą, a jednocześnie integralną częścią ogólnej strategii nauczania i uczenia się, nastolatkowie bez strachu przed oceną przekazują swoim nauczycielom informacje o tym, co wiedzą i nad czym muszą jeszcze pracować.
Zarówno nauczyciele, jak sami uczniowie mogą sprawić, że każdy czuje się ważny, zauważony, włączony i wzięty pod uwagę. Ten fakt zapewnienia wszystkim w grupie poczucia bezpieczeństwa, pozwala każdemu się zaangażować. Bez strachu. Grupa rówieśnicza daje jeszcze jedną ważną rzecz. Pozwala uniknąć nadmiernego uzależniania się od osoby eksperta. Powoduje, że każdy może być ekspertem, albo częścią grupy eksperckiej. W klasie Montessori panuje atmosfera poszanowania i partnerstwa. Kultywuje się przekonanie, że w porządku jest nie znać odpowiedzi na wszystkie pytanie, ale nie motywuje się młodzież do poszukiwania odpowiedzi i zadawania pytań. Do brania odpowiedzialności za swoją naukę w swoje ręce.
Pozytywne doświadczenia i poczucie sukcesu
To wszystko sprawia, że rodzą się pozytywne doświadczenia, a te przekładają się na pozytywne nastawienie, które podnosi poziom komfortu. Powoduje, że wierzą w swoje możliwości i własne siły. Nabierają zaufania, że mogą i potrafią uczyć się samodzielnie, że rozumieją to, czego się uczą i że mają wpływ. Chętniej i z większą śmiałością rozważają nowe pomysły, własne i te przedstawione przez rówieśników, a także przez nauczyciela. Potrafią oceniać ich słuszność i przydatność.
Uczeniu i nauczaniu w klasie Montessori przyświeca kilka ważnych idei. Jedną z nich jest zasada od ogółu do szczegółu. Żeby zrozumieć coś w sposób szczegółowy, musimy rozumieć ogólne związki i przyczyny. Kolejna zasada, to zasada stopniowania trudności, czy zasada, że najpierw zrozumieć sens, a dopiero później poznaj symbol i schemat.
Zasada wyzwań, dociekliwości i twórczych, pobudzających pytań.
Nauczyciel pokazuje młodzieży, że w momencie, w którym dany sposób nie zadziałał, warto sięgnąć po inny. To ciągłe poszukiwanie alternatywnych podejść do rozwiązywania problemów. Nauczyciele chcą podkreślać znaczenie pomysłów, które pochodzą od młodzieży, negocjować znaczenie z nimi, dodać nowe pomysły lub skierować dyskusję w innym kierunku, wprowadzać ich do sposobów argumentacji merytorycznej. Wymiany w formie uważnych pytań zapewniają skuteczny sposób nauki i sposobów myślenia uczniów. Na przykład pytania, które mają różne rozwiązania lub które można rozwiązać na więcej niż jeden sposób. Refleksja jest równie ważna jak działanie. Kolejna ważna strategia, to nauka przez działanie. Chodzi o wykorzystywanie doświadczeń, wymagających pracę, badanie, doświadczanie. Modele zawsze cenne. Na pierwszym miejscu bowiem znajduje się badanie wszystkimi zmysłami.
Jeszcze więcej dowiecie się podczas wizyty w naszym montessoriańskim domu. Zapraszamy rodziców, studentów, uczniów i wolontariuszy.
Agnieszka Kurek-Zasacka
prywatnie mama trójki dzikich, montessoriańskich dzieci
zawodowo trener i nauczyciel Montessori 0-3, 3-6, 6-9, 9-12, 12-15 (MACTE)
pedagog, tutor, nauczyciel matematyki ,doradztwa zawodowego, miłośniczka i praktyk metody NVC